झाडांसाठीची_पोषकतत्वं - लेखांक ०३

#झाडांसाठीची_पोषकतत्वं

लेखांक ०३

आशा आहे की मागील माहितीचा आपल्याला उपयोग झाला असावा. आता पुढील लेखात आपण रोपांसाठी लागणाऱ्या प्रमुख अन्नद्रव्यांचं रोपाच्या वाढीत व त्याच्या जीवनचक्रात काय कार्यं आहेत ते पाहू.

प्राथमिक पोषक तत्वं :

१. नत्र NITROGEN (N) : रोपांच्या वाढीसाठी, त्यावरील पर्णसंभार वाढवण्यासाठी नत्राचा उपयोग होतो. जशी आपल्या शरिराला प्रथिनांची आवश्यकता असते तशीच ती झाडांनाही असते. हीच प्रथिनं पुरवण्याचं काम नत्र करत असतं. आवश्यकतेनुसार पुरेसं नत्र असेल तर रोपं हिरव्या गार पानांनी बहरलेली असतात. पण हेच नत्र जर जास्त प्रमाणात दिलं गेलं तर झाडं नुसतीच हिरव्या पानांनी बहरलेली असतात. त्यांच्यात फुलण्या-फळण्याची क्षमता उरत नाही. म्हणजे जसं डोक्यावर अगदी पायांपर्यंत पोहोचणारे केस आहेत अन शरीरच दुबळं असेल तर काय फायदा? म्हणूनच याचाही वापर योग्य त्या प्रमाणातच व्हायला लागतो. नत्राची कमतरता असेल तर पाणी देऊनही रोपाची खालच्या बाजूची पानं पिवळी पडतात. पालेभाज्यांसाठी नत्र भारपूर प्रमाणात उपलब्ध असल्यास हिरव्यागार व तजेलदार भाज्या आपल्याला उपलब्ध होऊ शकतात. 

२. स्फुरद PHOSPHORUS (P) : रोपा-झाडांचं सर्वात मोठं शक्तिस्थान म्हणजे त्यांची मुळं. मुळं भक्कम असतील तर ती वाऱ्या-वादळाला तोंड देत उभी रहातील. हे स्फुरद मुळांना भक्कम करण्याचं काम करतं. त्यांच्यात रोपांमधली फुलण्या-फळण्याची अन बीजनिर्मितीची क्षमता वाढवतं. स्फुरद आवश्यक प्रमाणात रोपांसाठी उपलब्ध असेल तर प्रकाश संश्लेषण क्रिया चांगल्या प्रकारे होते. रोपांच्या फांद्या, फुलं यांची वाढ होण्यासाठी स्फुरद योग्य प्रमाणात उपलब्ध असणं गरजेचं आहे. रोपांची प्रतिकारशक्ती वाढवण्याचंही काम स्फुरद करतं. रोपं व्यवस्थित वाढुनही जर फुलं वा फळं कमी लागत असतील, पानं लालसर जांभळट रंगाची होत असतील तर रोपांना स्फुरद कमी पडत असल्याचं समजावं.

३. पालाश (पोटॅश) POTASSIUM (K) : पालाश अर्थात पोटॅशियम झाडांच्या फुलण्या-फळण्याची क्षमता वाढवतं. रोपा-झाडांच्या पानांवर असंख्य छोटी छोटी छिद्रं असतात. प्रकाश संश्लेषण क्रियेत ती ऊघडझाप करत असतात. हवेतील कार्बन डाय ऑक्साईड घेऊन ऑक्सिजन बाहेर उत्सर्जित करण्याचं काम अशाच छिद्रांवाटे होत असतं. झाडांना पालाश योग्य प्रमाणात उपलब्ध असल्यास ही छिद्रं योग्य प्रकारे उघडझाप करतात, ही संश्लेषणाची क्रिया योग्य प्रकारे होते. तसंच पानांद्वारे तयार केलेलं अन्न झाडांत योग्य त्या ठिकाणी पोहोचवण्याचं कामही हे पालाश करत असतं. पालाश योग्य प्रमाणात झाडांना मिळाल्यास फळं व झाडांच्या पुढच्या पिढीसाठी लागणाऱ्या बिया उत्तम प्रतीच्या बनतात. तसंच झाडांची रोगप्रतिकारशक्तीही वाढते. पालाश रोपांची पाणी धारण करुन ठेवण्याची क्षमता वाढवत असल्यामुळे पाण्याचा तुटवडा असलेल्या काळातही रोप तग धरुन रहातं. पोटॅशियमच्या कमतरतेमुळे रोपा-झाडांचे शेंडे, विशेषतः फळझाडांचे शेंडे वाळू लागतात. पानं वाटीसारखी आतल्या बाजुस वळुन वाळू लागतात. पालाशचा डोस जर जास्त झाला तर रोपांची व मुळांची इतर महत्वाच्या अन्नद्रव्यांची शोषणक्षमता खुंटते, उदा. कॅल्शियम मॅग्नेशियम.

माध्यमिक वा दुय्यम तत्वं

१. कॅल्शियम : आपल्या शरिरात जशी आंतर्व्यवस्था आहे, म्हणजे हाडं, शिरा वगैरे तशीच झाडा-रोपांच्याही बाबतीत असते. त्यांनाही पेशी असतात ज्यातून मुळांवाटे शोषलेली द्रव्यं पानांपर्यंत पोहोचली जातात. अशा पेशींच्या भिंती भक्कम करण्याचं काम कॅल्शियम करतो. कॅल्शियम हे रोपांसाठीचं एक अत्यावश्यक असं पोषणद्रव्य आहे. झाडांची रोगप्रतिकारकशक्ती वाढवण्याचंही काम हे कॅल्शियम करतं. कॅल्शियम रोपांच्या पेशींना सक्षम करतं. तसंच ते रोपांची सर्वांगीण वाढ होण्यासाठी मदत करतं.

कॅल्शियमची रोपा-झाडांच्या शरिरात जी काही कामं असतात ती सर्वसाधारणपणे सांगायची झाल्यास ;

पेशी मजबूत ठेवतं, पेशी भित्तिका (सेल वॉल्स) मजबूत ठेवण्याबरोबरच त्या जाडही बनतात. पिकांच्या अवयवांची वाढ लवकर होते. पिकांमधे फुलं व फळधारणा होण्याची क्षमता वाढते. पिकांची प्रत व टिकाऊपणा वाढण्यास मदत होते. पिकांची बुरशी व जिवाणुजन्य रोगांचा प्रतिकार करण्याची क्षमता वाढते. कॅल्शियमची कमतरता असली की बुरशीजन्य रोग होऊन रोपांच्या अंतर्गत पाणी वहन नलिकांवर विपरित परिणाम होतो त्यामुळे मर रोगाचा सामना रोपांना करावा लागतो. झालंच तर कॅल्शियममुळे रोपांना आवश्यक असलेल्या इतर मायक्रो न्युट्रिअंट्सचं शोषण सुलभ रित्या होण्यास मदत होते.

कॅल्शियमची जर रोपांमधे कमतरता असेल तर रोपा-झाडांची शेंड्याकडील वाढ तसंच कळ्या अन मुळांची वाढ खुंटते. रोपांच्या पानांच्या कडा करपणे, पिवळे डाग पडणे, टोके जळणे इत्यादी लक्षणे दिसून येतात. रोपा-झाडांवरील फळं, फुले व टोकाकडील भागाचा आकार लहान होतो. फुलं व फळांची गळती होते व टोके जळतात. टोमॅटोच्या खालच्या भागावर काळे डाग पडून तो भाग सडतो. तसंच काही वेळा टोमॅटोला वरच्या भागावर तडा पडतो.

मातीमधील कॅल्शियम रोपांमधील वापराने तसंच अधिक पाऊस झाल्यास कमी होतो. कॅल्शियमचं नत्रासारखं पाण्याद्वारे वहन होत नसल्यामुळे तो नत्रयुक्त खतांबरोबर तसंच सेंद्रिय खतांसोबतीनं दिल्यास रोपांना लवकर उपलब्ध होतो. कॅल्शियम मुळांत देण्याऐवजी जर फवारणीद्वारे दिल्यास तो शेंड्याकडील भागास लवकर आणि भरपूर प्रमाणात उपलब्ध होत असल्याने पिकांची वाढ चांगल्या प्रकारे होते.

२. मॅग्नेशियम : मॅग्नेशियम हा रोपांच्या पानांमधे हिरवा रंग भरण्यास मदत करतो. रोपांच्या वाढीसाठी तो फॉस्फरसचं सहाय्य करतो. प्रकाश संश्लेषण क्रियेतही तो फॉस्फरसच्या बरोबरीनं काम करतो. मॅग्नेशियमच्या कमतरतेमुळे पानांच्या शिरा पिवळ्या पडू लागतात तसंच पानं वरच्या बाजुन आत वळतात. अशी पानं चुरगळली तर पानाचा तुकडा पडतो. रोपाच्या खालच्या बाजुच्या पानांवर लालसर छटा येते. आपल्यापुरतं सांगाय़चं झाल्यास मॅग्नेशियमच्या कमतरतेमुळं पानांची अशी अवस्था टोमॅटो, द्राक्षं व वेलवर्गिय भाज्यांच्या बाबतीत जास्त जाणवते.

३. सल्फर : सल्फर हा रोपां-झाडांमध्ये प्रथिने तयार करण्यासाठी महत्वाचा घटक आहे. तसंच तो पिकांमध्ये विविध हॉर्मोन्सची व व्हिटॅमिन्सची कार्यं व त्यांचा विकास होण्यासाठी मदत करतो. सल्फरच्या उपलब्धतेमुळे झाडांच्या पानांत हरितकण तयार होतात. तसंच मुळांची वाढ आणि फळं तयार होण्यासही याची मदत होते. सल्फरमुळे द्विदल धान्य तसंच शेंगवर्गिय पिकांच्या मुळांवर असलेल्या नत्राच्या गाठी तयार होण्यास मदत होते. अशा पिकांमधे जेव्हा दाणे भरण्याची वेळ येते तेव्हा सल्फर आपलं कार्य करतो अन शेंगांमधे दाणे भरण्यास मदत करतो. फुला-फळांमधे रंग, सुगंध अन चव भरण्याचं काम सल्फर करतो. रोपांमधे सल्फर मुळातून शेंड्याकडे वाहून नेण्याची क्षमता नसल्यामुळे सल्फरची कमतरता झाल्यास शेंड्याची कोवळी पानं पिवळी पडतात परंतु काही वेळा पानांच्या शिरा फिकट हिरव्या अन पान पिवळं असंही दिसतं. (नत्राच्या कमतरतेमुळं रोपाची खालच्या बाजूची पानं पिवळी पडतात. सल्फर फारच कमी पडल्यास संपूर्ण रोप पिवळं पडतं, त्याची वाढ खुंटते, झाडांवर फळं तयार झाली तरी ती काढण्याजोगी होण्याचा कालावधी वाढतो.) जनावरांनी उत्सर्जित केलेल्या गोष्टींपासून बनलेल्या खतांत सल्फर विपुल प्रमाणात उपलब्ध असते.

सूक्ष्म अन्नद्रव्यं 

सूक्ष्म अन्नद्रवं रोपांच्या वाढीसाठी, फुलं व फळधारणेसाठी आवश्यक असतात. पानं हिरवी ठेवणं, त्यावर नैसर्गिक चमक आणणं व ती राखणं फुलं व फळांना आकार, रंग रुप देणं, त्यांचं वजन वाढवणं हेही काम ही द्रव्यं करत असतात. रोपा-झाडांमधे लवचिकता ठेवण्याबरोबरच त्यांची रोगप्रतिकारक शक्ती अबाधित ठेवण्याचं महत्वाचं कामही ही अन्नद्रव्यं करत असतात.

© राजन लोहगांवकर

वानस्पत्य