बियाणांमधे पुसा आणि अर्का यांचा अर्थ काय?
बरेंचदा आपण नर्सरीमधून वा बियाणांच्या दुकानांतुन भाज्यांच्या बिया घेत असतो. प्रत्येक भाजीच्या बियाणांमधे बरेच प्रकार असतात. त्या त्या प्रकाराचं नांव पाकीटावर छापलेलं असतंच पण त्यासोबत वाणाच्या आधी पुसा किंवा अर्का अशी नांवंही छापलेली असतात. या बिया अर्थातच हायब्रीड असतात. बियाणं हायब्रीड असल्याची हीही एक खूण आहे. तर काय अर्थ असतो या शब्दांचा?
भारतीय शेतकी संशोधन संस्था अर्थात Indian Agriculture Research Institute ही देशातील शेतकी संशोधन करणारी सर्वोच्च अन शसकीय संस्था आहे. या संस्थेची स्थापना १९०६ मधे बिहारमधील पुसा या गावी झाली होती. त्यावेळी तिचं नांव "पुसा इन्स्टिट्युट" एवढंच होतं. १९३४ मधे झालेल्या भूकंपात या संस्थेचं पुष्कळ नुकसान झालं. त्यामुळं १९३६ मधे ती दिल्लीला हलविण्यात आली. या संस्थेद्वारे बियाणांवर जे काही संशोधन होतं अन जी वाणं प्रसारित केली जातात त्यांना नांवं देताना आधी "पुसा" हे नांव देऊन मग त्या वाणाचे गुण सांगणारं नांव दिलं जातं. उदा. भेंडीची एक जात "पुसा सावनी" अशी आहे. याचा अर्थ भेंडीचं वाण जे पुसा संस्थेकडून विकसित करुन प्रसारित केलं ती अन हे वाण पावसाळी मोसमात घेतलं तर अधिक उत्पादन देतं. तसंच "पुसा ज्वाला" या नावाचं मिरचीचं एक वाण आहे. नांवावरुनच लक्षात येतं की ही मिरची अतिशय तिखट असते.
याच भारतीय शेतकी संशोधन संस्था अर्थात Indian Agriculture Research Institute ची दक्षिण भारतामधील शाखा म्हणजे The Indian Institute of Horticultural Research अर्थात IIHR. बंगळुरातील अर्कावती नदीच्या काठी या संस्थेचा कारभार चालत असल्यानं इथं संशोधित केलेल्या बियांचं "अर्का" हे नामाभिधान केलं जातं. अर्थात या संस्थेची नांवं देण्याची पद्धत थोडी निराळी असल्यानं नांवावरुन वाणाचे गुण समजत नाहीत. म्हणजे उदा. भेंडीच्या काही वाणांची नांवं "अर्का अनामिका", "अर्का निकिता" अशी आहेत.
या संस्था थेट बियाणं विकत नाहीत तर "ऍग्रीलाभ" वगैरेंसारख्या कंपन्यांद्वारे नर्सरीज वगैरेंना ते त्या विकतात. त्यामुळं जेव्हा तुम्ही बिया खरेदी करता तेव्हा बिया हायब्रीड आहेत की कशा, त्या एफ वन म्हणजे F1 आहेत की F2 हेही विचारा. बियाणं जेव्हा संकरित केली जातात तेव्हा त्यांच्या पहिल्या पिढीला F1 म्हणजे Filial 1 असं म्हणतात. अन त्यानुसार दुसऱ्या पिढीला F2 अन तिसऱ्या पिढीला F3 अशी नांवं दिली जातात. अर्थात एकाच प्रकारच्या जास्त पिढ्या तयार केल्या जात नाहीत. बियाणं वातावरणाशी सुसंगत झाल्यावर त्यात काही वैगुण्यं तयार होत जातात किंवा त्यातले दोष टाळून एखादी नवी जात विकसित केली जाते अन नव्या नावानं ती बाजारात येते. मग पुन्हा नवं नांव अन त्यासोबतच F1, F2, F3 वगैरे दिलं जातं.
तेव्हा बियाणं घेताना या सगळ्या गोष्टींची चौकशी करा. आपण जे काही घेत आहोत ते सर्व बाजुंनी सुरक्षित आहे ना, त्याचा बागेतील इतर झाडांवर काही परिणाम होणार नाही ना याची खात्री करुनच बिया विकत घ्या.
©राजन लोहगांवकर
®वानस्पत्य
https://vaanaspatya.blogspot.com/
https://www.facebook.com/Vaanaspatya
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा